زمان تقریبی مطالعه: 11 دقیقه
 

قضاوت‌های پیامبر




از نمونه قضاوت‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، اجرای حق قضیه دزدی زنی از قبیله بنی‌مخزوم بود. در اسلام کسی می‌تواند قضاوت کند که از جانب خدا مستقیماً (مانند پیامبران) و یا با الواسطه (مانند مجتهدین) اجازه قضاوت داشته باشد. قرآن کریم نخست حکم و قضا را مختص ذات باری تعالی دانسته و سپس انبیا را به عنوان حاکمان و قضات از جانب خداوند معرفی نموده است.


۱ - مفهوم‌شناسی قضاوت


"قضا" و "قضاوت" در لغت به معانی متعددی آمده است که همه آن معانی به انقطاع و تمامیت بر می‌گردد و بیش از ده معنا درباره آن ذکر شده است که مشهورترین معنای آن حکم و فرمان است و معنای اصطلاحی آن داوری میان مردم برای رفع نزاع و کشمکش میان آنان است و معنای لغوی قضا با معنای اصطلاحی آن متحد می‌باشد.
[۱] نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق عباس القوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۴۰، ص۸.    
[۲] سنگلجی، محمد، قضا در اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ص۹.
فقها برای قضا تعابیر مختلف ارائه داده‌اند پنج تعریف درباره قضا توسط حنبلی‌ها، مالکی‌ها، شافعی‌ها و حنفی‌ها و سپس فقهای امامیه وجود دارد که در این پژوهش تعریف فقهای امامیه مورد نظر است. بنا بر تعریف فقهای امامیه قضا یک نوع ولایت شرعی است برای کسانی که اهلیت فتوا نسبت به جزئیات قوانین بر اشخاص را دارند تا حقی را ثابت نموده و مستحق آن را استیفا نماید.
[۳] هندی، فاضل، کشف اللئام، قم، منشورات مکتبه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵، ج۲، ص۳۲۰.


۲ - قضا در سیره پیامبر


"قضا" در اسلام منصبی الهی است و کسی می‌تواند قضاوت کند که از جانب خدا مستقیماً (مانند پیامبران) و یا با الواسطه (مانند مجتهدین) اجازه قضاوت داشته باشد. قرآن کریم نخست حکم و قضا را مختص ذات باری تعالی دانسته و سپس انبیا را به عنوان حاکمان و قضات از جانب خداوند معرفی نموده است. خداوند به پیامبرش خطاب می‌کند که بر اساس کتاب خدا به حق و عدالت قضاوت کن.
[۴] سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داوود، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰، ج۲، ص۱۶۱.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در اجرای حق، همگان را یکسان می‌دید و به مساوات عمل می‌کرد. امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در توصیف آن حضرت روایت کرده است: «صاروا عنده فی الحق سواءً؛
[۵] ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، دار بیروت، ۱۴۰۵، ج۱، ص۳۲۶.    
[۶] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵، ج۱، ص۲۹۰.    
همه نزد او در حق مساوی بودند.» پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در اجرای قانون ملاحظه‌ای جز ملاحظه حق را نمی‌کرد و به هیچ کس اجازه نمی‌داد خود را فراتر از قانون بداند و قانون زیر پا گذاشته شود.
نمونه این قاطعیت پیامبر در اجرای حق قضیه دزدی زنی از قبیله بنی‌مخزوم بود که قریش برای او در صدد شفاعت نزد پیامبر آمدند ولی جرات ابراز سخن خود را نداشتند تا اینکه سعی کردند اسامه را که مورد علاقه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، واسطه صحبت با پیامبر و طلب شفاعت از وی قرار دادند. پیامبر از این کار بسیار خشمگین شد و به اسامه فرمود: «آیا درباره حدی از حدود الهی شفاعت می‌کنی؟»
سپس خطبه‌ای به این مضمون برای مردم خواند:
«همانا پیشینیان شما هلاک شدند زیرا اگر فردی بزرگ از ایشان دزدی می‌کرد رهایش می‌کردند و اگر فردی ضعیف دزدی می‌کرد بر وی حد جاری می‌کردند. سوگند به آنکه جانم به دست اوست اگر فاطمه دختر محمد دزدی کرده بود دست او را می‌بریدم. سپس قانون را درباره آن زن بنی‌مخزوم اجرا کرد.»
[۷] مسلم، صحیح، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷، ج۱۱، ص۱۸۷.
[۸] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بیروت، دارالقلم ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۵۷۳.

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به هیچ یک از نزدیکان خود اجازه نمی‌داد که رعایت مساوات در اجرای حق و قانون را بر هم زنند و خود را در برابر قانون مانند همگان می‌دانست به طوری که نقل شده است پیامبر در غزوه بدر وقتی به مرتب‌کردن صفوف مشغول بود با چوبی که در دست داشت به بدن یکی از اصحاب که صف را نامرتب کرده بود زد و وقتی در خواست بازدادن مجازات را کرد پیامبر شکم خود را برای قصاص برهنه کرد.
[۹] ابن هشام، عبدالملک، سیره النبی، بیروت، دارالفکر، ج۲، ص۲۶۶-۲۶۷.
[۱۰] ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲، ص۳۳۲.
پیامبر آنقدر بر رعایت تساوی حقوق تاکید داشت که در نبردها اهل بیت خود را پیشاپیش لشکر قرار می‌داد و به وسیله آنان یارانش را از سوزش نیزه‌ها و شمشیرها حفظ می‌کرد.
[۱۱] امام علی (علیه‌السلام) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، طلوع مهر، چاپ چهارم، ۱۳۸۵، نامه نهم، ص۳۴۹.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مقام "قضا" با دقت و احتیاط بسیار عمل می‌کرد چون می‌دانست حکم قاضی می‌تواند مسیر سرنوشت افراد را تعیین کند پس بدیهی است در صورتی که قاضی به اهمیت و حساسیت کار خود آگاه نباشد ممکن است با حکم نادرست خود زندگی دشواری را برای شخص رقم بزند و او را به مشکلات بسیاری دچار سازد، از این رو پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قاضی را در حالی که گرسنه، خشمناک یا خواب‌آلود باشد از قضاوت نهی کرده است.
[۱۲] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق، ج۷، ص۴۱۳.    
[۱۳] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱۸، ص۱۵.

از جمله آدابی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای قاضی لازم شمرده است مساوات همه جانبه در کار قضاوت است. از‌ام سلمه روایت شده که گفت: شنیدم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمود: «کسی که مسوولیت قضاوت میان مسلمانان را پذیرفت باید در نگاه و جایگاه نشستن و اشاره میان آنان مساوات را رعایت کند و نباید صدای خود را بر یک طرف نزاع بلندتر از دیگری کند.»
[۱۴] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۱۵.    

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نهی کرده است از اینکه طرف نزاع مهمانی شود مگر اینکه طرف دیگر هم همراه او باشد.
[۱۵] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۱۵.    
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در ضمن وصایای خود به علی (علیه‌السّلام) فرمود: «از دو خصلت به پرهیز، از تنگ حوصلگی و تنبلی که اگر تنگ حوصله باشی هیچ حقی را نمی‌پذیری و اگر تنبل باشی حق هیچ چیز را ادا نمی‌کنی.»
[۱۶] صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المسلمین چاپ دوم، ج۳، ص۳۵۵.
[۱۷] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق، ج۷۷، ص۴۸.

و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «هرگاه در مقام قضاوت میان دو نفر قرار گرفتی در ارتباط با سخنان نفر نخست قضاوت مکن تا سخنان دیگری را بشنوی که اگر چنین کنی قضاوت برای تو روشن خواهد شد. پیامبر اسلام زمامداران و قضاوت خود را به این امر توصیه می‌کرد.» چنانچه به علی (علیه‌السّلام) در هنگام اعزام به یمن همین توصیه را فرمود.
[۱۸] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق، ص۴۱۳.    
[۱۹] صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المسلمین چاپ دوم، ج۲۷۳، ص۲۱۷.    
پیامبر برای تعیین قضات در امر قضاوت در داخل مدینه تعدادی از اصحاب را مامور رسیدگی به امور قضایی می‌کرد که در محضر او قضاوت کنند تا در این امر پخته شوند از جمله دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به عمر درباره قضاوت بین دو نفر که عمر از قضاوت‌ کردن در حضور پیامبر ابا کرد و حضرت به او فرمود: «اگر قضاوت کردی و قضاوت تو با واقع منطبق بود ده اجر در پیشگاه خداوند داری. اگر تلاش جهت یافتن حق‌ کردی ولی حکم صادر شده خطا باشد فقط مستحق یک اجر هستی.»
[۲۰] مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، موسسه آل البیت، دارالمفید ۱۳۱۴، ج۱، ص۱۹۵.
[۲۱] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، مصر، دارالمعارف، ۱۹۵۹، چاپ اول، ج۲، ص۱۰۱.
[۲۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳، چاپ سوم، ج۴۰، ص۲۴۴.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در قضاوت‌های خود بر اساس ادله و ظواهر حکم می‌کرد. در این زمینه روایاتی از منابع اهل سنت و امامیه در دست است که خود حضرت در حین اقامه دعوا به طرفین توصیه می‌کرد که حق و حقیقت را مد نظر داشته باشند زیرا من مانند شما بشر هشتم و بر اساس گفته‌های شما قضاوت خواهم کرد.
[۲۳] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت داراحیاء التراث العربی، ج۲۵، ص۴۲۹.
[۲۴] مسلم صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷، ج۱۶، ص۱۱۱.


۳ - نمونه‌های قضاوت


از نمونه قضاوت‌های معروف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یکی بین "سمرة بن جندب" و مرد انصاری بر سر یک درخت و دیگری قضاوت بین زبیر بن عوام و مرد انصاری بر سر آبیاری درختان می‌باشد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مواجهه با امر قضاوت بین آنها فرمود: «من بشر هستم و شما نزاعتان را پیش من می‌آورید ممکن است بعضی از شما فصیح‌تر از دیگری باشد و من طبق شنیده‌ام قضاوت کنم. پس هر که را به نقش قضاوت کردم و حق برادرش ضایع شد نباید از برادرش چیزی بگیرد وگرنه قطعه‌ای از آتش برای او خواهد بود.»
[۲۵] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق، ج۵، ص۲۹۴.    
[۲۶] حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۱۶-۲۱۷.

سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در هنگام دادرسی این بود که در وقت مراجعه طرفین دعوا ابتدا اقامه بینه می‌کرد اگر بینه داشت و مورد قبول بود حکم را بر محکوم علیه اجرا می‌کرد و اگر نداشت مدعی علیه را قسم می‌داد اگر بینه اقامه می‌شد و خوب و بد آنها معلوم نبود از شهود سؤال می‌کرد. از قبیله، بازار، خانه و بعد از طرفین دعوا و شهود می‌خواست که مشخصات خود را بنویسند پس از آن دو نفر را جداگانه بدون اطلاع از یکدیگر در بین قبیله آنها می‌فرستاد تا تحقیق کنند که آیا شهود افراد مورد اطمینان هستند. اگر فرستادگان خبر خوب می‌آوردند آن وقت افراد قبیله را حاضر می‌کرد که آیا شما گزارش دو نفر فرستاده را تایید می‌کنید چنانچه تایید می‌شد بر اساس شهادت شهود بر مدعی علیه حکم می‌کرد. اگر فرستاده شدگان خبر بد می‌آرودند در این فرض آن مراحل طی می‌شد و افراد قبیله را احضار می‌کرد که در حضور شهود نظرشان را بیان کنند اما کاری به شهود نداشت در این صورت طرفین را دعوت به مصالحه می‌کرد.
[۲۷] حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۳۲.    
[۲۸] مسلم، صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی ۱۴۰۷، ج۱۲، ص۴
این موارد نمونه‌های "قضاوت" پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد و چون پیامبر در قرآن کریم به عنوان اسوه حسنه معرفی شده پس راه حل‌ها و شیوه‌های قضاوت پیامبر می‌تواند به عنوان بهترین الگوی زندگی همه مسلمانان باشد و شیوه‌های قضاوت پیامبر می‌تواند بهترین الگو برای همه قاضیان باشد.

۴ - پانویس

 
۱. ↑ نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق عباس القوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج۴۰، ص۸.    
۲. ↑ سنگلجی، محمد، قضا در اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ص۹.
۳. ↑ هندی، فاضل، کشف اللئام، قم، منشورات مکتبه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵، ج۲، ص۳۲۰.
۴. ↑ سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داوود، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰، ج۲، ص۱۶۱.
۵. ↑ ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، دار بیروت، ۱۴۰۵، ج۱، ص۳۲۶.    
۶. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵، ج۱، ص۲۹۰.    
۷. ↑ مسلم، صحیح، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷، ج۱۱، ص۱۸۷.
۸. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بیروت، دارالقلم ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۵۷۳.
۹. ↑ ابن هشام، عبدالملک، سیره النبی، بیروت، دارالفکر، ج۲، ص۲۶۶-۲۶۷.
۱۰. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲، ص۳۳۲.
۱۱. ↑ امام علی (علیه‌السلام) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، طلوع مهر، چاپ چهارم، ۱۳۸۵، نامه نهم، ص۳۴۹.
۱۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق، ج۷، ص۴۱۳.    
۱۳. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۱۸، ص۱۵.
۱۴. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۱۵.    
۱۵. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۱۵.    
۱۶. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المسلمین چاپ دوم، ج۳، ص۳۵۵.
۱۷. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق، ج۷۷، ص۴۸.
۱۸. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق، ص۴۱۳.    
۱۹. ↑ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المسلمین چاپ دوم، ج۲۷۳، ص۲۱۷.    
۲۰. ↑ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، موسسه آل البیت، دارالمفید ۱۳۱۴، ج۱، ص۱۹۵.
۲۱. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، مصر، دارالمعارف، ۱۹۵۹، چاپ اول، ج۲، ص۱۰۱.
۲۲. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳، چاپ سوم، ج۴۰، ص۲۴۴.
۲۳. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت داراحیاء التراث العربی، ج۲۵، ص۴۲۹.
۲۴. ↑ مسلم صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷، ج۱۶، ص۱۱۱.
۲۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق، ج۵، ص۲۹۴.    
۲۶. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۱۶-۲۱۷.
۲۷. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج۲۷، ص۲۳۲.    
۲۸. ↑ مسلم، صحیح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی ۱۴۰۷، ج۱۲، ص۴


۵ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «قضاوت های پیامبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۱۲.    


رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | سیره سیاسی پیامبر | فقه | قضاوت | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.